स्वतंत्र बातमी

अवजड उद्योगामध्ये योगदान देणारी खनिजसंपत्ती
महाराष्ट्रातील उदयोग क्षेत्रात खनिजसंपत्तीचे फार मोठे योगदान आहे.

महाराष्ट्रातील सर्वसाधारण बारा जिल्ह्यांमध्ये लहानमोठ्या प्रमाणात खनिज संपत्ती सापडते. यामुळे देशाच्या औद्योगिक प्रगतीस मोठा हातभार लागत आहे. पूर्व विदर्भ, कोकण आणि दक्षिण महाराष्ट्र या क्षेत्रात प्रामुख्याने महाराष्ट्राची खनिज संपत्ती केंद्रित झालेली आहे. पूर्व विदर्भामध्ये चंद्रपूर, गडचिरोली, भंडारा, नागपूर, गोंदिया व यवतमाळ हे खनिज संपत्तीचे मुख्य क्षेत्र आहे. कोकण व दक्षिण महाराष्ट्रात रत्नागिरी, ठाणे, रायगड, सिंधुदुर्ग व कोल्हापूर हे जिल्हे खनिज संपत्तीचे मुख्य क्षेत्र आहेत. महाराष्ट्रात मॅगनीज, लोहखनिज, बॉक्साइट, डोलोमाईट, क्रोमाइट, कायनाईट, सिलिमनाईट, चुनखडी व इतर खनिजे प्रामुख्याने आढळतात.

मॅगनीज
मॅगनीजचे प्रमुख साठे भंडारा,नागपूर व सिंधुदुर्ग या जिल्ह्यांमध्ये आहेत. भारतात आढळणाऱ्या एकूण मॅंगनीज साठ्यापैकी ४० टक्के साठा एकट्या महाराष्ट्रात आहे. मॅगनीजचा पट्टा नागपूर जिल्ह्यातील ‘सावनेर’ तालुक्यात ‘खापा’ या गावापासून सुरु होतो. हा पट्टा मध्यप्रदेशात पुढे जातो. सावनेर-रामटेक हा वैशिष्ट्यपूर्ण मॅगनीजचा पट्टा आहे. खापा, पारशिवनी, कांद्री, रामडोंगरी, गुमगाव, मनसळ, कोदेगाव या भागातील मॅगनीजचे साठे नागपूर जिल्ह्यात आहेत. कन्हान व तुमसर येथे फेरो – मॅगनीज बनविण्याची संयंत्रे उभारण्यात आली आहेत. निम्न प्रतीचे मॅगनीज भिलाई पोलाद कारखान्यात वापरतात. उच्च प्रतीच्या मॅगनीजचा थोडा भाग निर्यात केला जातो.भंडारा जिल्ह्यातील प्रमुख साठे ‘तुमसर’ तालुक्यात आहेत. भंडारा जिल्ह्यातील मॅगनीजचे साठे हे भारतातील मोठ्या साठ्यापैकी एक आहेत. भंडारा जिल्ह्यातील मॅगनीजचा साठा हा ‘गोंडाइटमाले’ च्या खडकाशी निगडित आहे. त्यामध्ये ‘सिलोमिलोन’ हे मुख्य खनिज आढळते. कोकणात आढळणारे मॅंगनीज खनिज मात्र जांभा प्रकारच्या खडकांमध्ये असलेले दिसून येते. जांभा खडकांमध्ये विखुरलेल्या धोंड्यांच्या स्वरूपात हे मॅंगनीज आढळते. पूर्व विदर्भामध्ये आढळणारे मॅंगनीज हे कोकणात आढळणाऱ्या मॅंगनीजपेक्षा उच्च प्रतीचे आहे.

लोहखनिज
लोहखनिजाचा साठा भारतात अंदाजे १,३४६ कोटी टन आहे.महाराष्ट्रामध्ये यातील २० टक्के साठे आढळतात. ‘धारवाडी’ संघाच्या खडकाशी निगडीत उत्तम प्रकारचे लोहखनिज असते. यातील महत्वाचे खनिज ‘हेमेटाइट’ आहे. ही खनिजे उघड्या खाणीतून काढली जातात. चंद्रपूर, गडचिरोली, गोंदिया, सिंधुदुर्ग, नागपूर इत्यादी ठिकाणी लोहखनिजाचा महत्त्वाचा साठा आहे. गोंदिया, गडचिरोली, चंद्रपूर, नागपूर येथे ‘टॅकोनाईट’ खडकामध्ये लोहखनिज आढळते. रायगड, सातारा, कोल्हापूर, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग जिल्ह्यामध्ये जांभा खडकात लोहखनिज आढळते.औद्योगिक विकासासाठी लागणारे पोलाद बनविण्यासाठी लोहखनिज महत्त्वाचे आहे. लोह-पोलादमध्ये ‘हेमेटाइट’ हे महत्त्वाचे खनिज आहे. गडचिरोली जिल्ह्यातील ‘सुरजागड’ येथे चांगल्या प्रतीचे लोहखनिजाचे साठे आढळतात.

बॉक्साईट
बॉक्साईट हे प्रामुख्याने दक्षिण महाराष्ट्रातील कोकण भागांमध्ये आढळणारे प्रमुख खनिज आहे. बॉक्साईट हे खनिज जांभ्या खडकामध्ये आढळते. बॉक्साईटचा वापर प्रामुख्याने ॲल्युमिनियम निर्मितीसाठी केला जातो. भारतात आढळणाऱ्या एकूण बॉक्साईट साठ्यापैकी २१ टक्के बॉक्साईटचे उत्पादन महाराष्ट्रात होते. महाराष्ट्रातील बॉक्साईट हे उच्च प्रतीचे असून त्याचे राज्यात सुमारे ६८ दशलक्ष साठे आहेत. बॉक्साईटचे साठे हे महाराष्ट्रामधील रायगड,कोल्हापूर, ठाणे, रत्नागिरी, सिंधुदुर्ग, सांगली, सातारा आणि पालघर या जिल्ह्यामध्ये आहेत. बॉक्साईटचे साठे हे उष्ण-दमट, आणि भरपूर पर्जन्य हवामान असणाऱ्या जांभा खडकात आढळतात. बॉक्साईटचे साठे हे रायगड जिल्ह्यात प्रामुख्याने श्रीवर्धन, रोहा व मुरुड या तालुक्यात केंद्रीत झाले आहेत. कोल्हापूर जिल्ह्यातील राधानगरी, चंदगड व शाहूवाडी तालुक्यात आहेत. बॉक्साईटचा उपयोग कोल्हापूर जिल्ह्यात ॲल्युमिनियम कंपनीमध्ये व बेळगाव येथील कारखान्यात धातू निर्मितीकरिता करतात.

डोलोमाईट
डोलोमाईटच्या उत्पादनातील ९० टक्के उत्पादन लोह पोलादनिर्मितीसाठी वापरतात. उरलेले खत कारखान्यात वापरले जाते. गडचिरोली, यवतमाळ, रत्नागिरी, नागपूर, चंद्रपूर या जिल्ह्यात डोलोमाईटचे साठे आढळतात.

क्रोमाईट
भारतात क्रोमाईटच्या साठ्यापैकी एकूण दहा टक्के साठा महाराष्ट्रात आहे. ते सिंधुदुर्ग, रत्नागिरी, भंडारा-गोंदिया या जिल्ह्यामध्ये आहेत. क्रोमाईटचा उपयोग हा धातू उद्योग व किंमती खड्यांवर प्रक्रिया करण्यासाठी व रसायन उद्योगात उपयोग करतात. सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात कणकवली, जानवली व बांदा, भंडारा या जिल्ह्यात मौनी व नागपूर जिल्ह्यात टाका येथे क्रोमाईटचे साठे आहेत.

कायनाईट व सिलिमनाईट
भारतात कायनाईटच्या उत्पादनातील एकूण १५ टक्के उत्पादन महाराष्ट्रात होते. कायनाईटचे साठे हे महाराष्ट्रात भंडारा, गोंदिया जिल्ह्यात आहेत. भंडारा जिल्ह्यात ‘साकोली’ तालुक्यातील ‘दहेगाव’ येथे कायनाईटचे साठे आहेत. भंडारा तालुक्यातील ‘ गार्काभोंगा’ येथे कायनाईट व सिलिमनाईटचे साठे आहेत.

चुनखडी
महाराष्ट्रात भारताच्या चुनखडीचा साठा नऊ टक्के व उत्पादन फक्त दोन टक्के आहे. महाराष्ट्रात चुनखडीचे साठेही अनेक ठिकाणी आढळून येतात. चुनखडक हा चुन्याचा मूलभूत पदार्थ आहे. बांधकामात लागणारा चुना हा भाजून तयार केलेला चुनखडक असतो. माती व चुनखडक योग्य प्रमाणात मिसळून पोर्टलॅड सिमेंट तयार केले जाते.चुनखडक हा जास्त प्रमाणात विखुरलेल्या मातीत चुनखडीच्या रूपात असलेल्या कंकरापासून उपलब्ध होतो. चुनखडीचे साठे हे महाराष्ट्रात चार हजार दशलक्ष टन आहेत. सिंधुदुर्ग, रत्नागिरी, सांगली, पुणे, धुळे, नांदेड, नंदुरबार, नागपूर येथे चुनखडी व कंकर आढळतो. यवतमाळ, चंद्रपूर, गडचिरोली या जिल्ह्यात चुनखडीचे साठे विंध्ययन खडकात आहेत.नांदेड, पुणे आणि सांगली या जिल्ह्यात कनिष्ठ दर्जाचे व चुनखडकाचे साठे आहेत.याचा उपयोग चुनाभट्टीत होतो.